حساسیت‌های فرهنگی و اخلاقی در برنامه‌سازی: نقدی بر پخش هدیه کفن و آگهی ترحیم در شبکه افق
✍️ عبدالرضا خزایی
🔹پخش برنامه‌ها در رسانه ملی، به‌ویژه در شبکه‌هایی با مخاطب گسترده مانند شبکه افق، همواره به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای شکل‌دهی به افکار عمومی و انتقال پیام‌های فرهنگی و اجتماعی مطرح می‌شود. این برنامه‌ها گاهی به روش‌های مختلف تلاش می‌کنند که پیام‌هایی فرهنگی، اجتماعی یا حتی شوخی‌هایی را منتقل کنند. یکی از این برنامه‌ها، «جعبه سیاه» در شبکه افق است که اخیراً با پخش هدیه‌ای شامل کفن و آگهی ترحیم برای مهمانان خود، مورد انتقاد گسترده‌ای قرار گرفت.
🔹در این برنامه، که به‌عنوان یک شوخی یا نقد اجتماعی در نظر گرفته شده بود، هدیه‌ای خاص برای دو مهمان برجسته، هادی عامل گزارشگر شناخته‌شده کشتی و پروفسور مریم رزاقی‌آذر، استاد دانشگاه، ارسال شد. هر دو مهمان به وضوح از این اقدام ناراحت شدند و نسبت به آن واکنش منفی نشان دادند. هادی عامل با بیان اینکه این اقدام احساس منفی و ناراحتی به او داده است، اعلام کرد که چنین شوخی‌هایی با موضوع مرگ، برای او قابل قبول نیست. این اعتراضات از سوی افرادی که همواره در فضای عمومی و رسانه‌ای به‌عنوان چهره‌های شناخته‌شده و مورد احترام قرار دارند، به‌طور مستقیم نشان‌دهنده وجود مسأله‌ای جدی در شیوه‌های برنامه‌سازی رسانه‌ای است.
🔹در فرهنگ ایرانی، مرگ و مناسک مرتبط با آن از جمله موضوعات بسیار حساس و به‌طور گسترده‌ای با احساسات و باورهای دینی و فرهنگی جامعه پیوند خورده‌اند. در این فرهنگ، معمولاً زمانی از مرگ و کفن یاد می‌شود که بخواهند به کسی که رفتار یا عملکرد نادرستی داشته اشاره کنند. این نمادها در بسیاری از مواقع به‌عنوان ابزاری برای اشاره به بدرفتاری‌ها و فسادها به کار می‌روند و استفاده از آن‌ها برای شخصیت‌های محترم و شناخته‌شده، علاوه بر اینکه بی‌احترامی محسوب می‌شود، می‌تواند پیام‌های منفی زیادی را به همراه داشته باشد.
🔹پرداختن به این نمادها به‌ویژه در یک برنامه تلویزیونی، جایی که با یک شوخی یا نقد اجتماعی قصد شوکه کردن مخاطب وجود دارد، می‌تواند در ذهن بیننده معنای نادرستی از شخصیت‌ها و موضوعات ایجاد کند. هنگامی که مرگ و کفن به‌عنوان هدیه یا شوخی در برنامه‌ای برای فردی فرستاده می‌شود، این پیام نه تنها باعث تحقیر شخصیت موردنظر می‌شود، بلکه به‌طور غیرمستقیم پیام‌هایی منفی درباره جایگاه اجتماعی و فرهنگی افراد منتقل می‌کند.
🔹پس از اعتراضات هادی عامل و پروفسور مریم رزاقی‌آذر، مجری برنامه «جعبه سیاه» در واکنش به انتقادات گفت که «این کار ما جدید نیست و خیلی وقته انجامش میدیم». این پاسخ به‌جای اینکه به تلطیف فضا کمک کند، بیشتر عذر بدتر از گناه به نظر می‌رسد. اصرار بر اینکه «این کار جدید نیست» به‌جای پذیرش اشتباه یا اصلاح روند، تنها باعث ایجاد این برداشت می‌شود که مجریان برنامه، بدون توجه به واکنش‌های مخاطبان و مهمانان، همچنان بر رویکرد خود پافشاری می‌کنند. این رویکرد نه تنها نشان‌دهنده بی‌توجهی به حساسیت‌های عمومی است، بلکه می‌تواند در ذهن مخاطب این تصور را ایجاد کند که مهمانان برنامه به‌طور غیرضروری مورد بی‌احترامی قرار گرفته‌اند و سازندگان برنامه هیچ تلاشی برای بازنگری در شیوه‌های خود ندارند.
🔹در کنار ابعاد فرهنگی و اخلاقی، یکی از انتقادات اصلی به این برنامه عدم توجه به مسئولیت رسانه‌ای است. رسانه‌ها، به‌ویژه تلویزیون ملی که مخاطبانی از اقشار مختلف جامعه دارد، باید دقت بیشتری در انتخاب محتوای خود داشته باشند. استفاده از شوخی‌های بی‌مورد یا نقدهای نادرست می‌تواند تأثیر منفی بر روحیه مخاطبان و حتی شخصیت‌های مهمان بگذارد. این برنامه نه تنها بر احساسات مهمانان آسیب زد، بلکه ممکن است برای برخی از مخاطبان، به‌ویژه کسانی که خود با مسائل مرگ و بیماری درگیر بوده‌اند، یادآوری ناخوشایندی از فقدان عزیزانشان باشد.
🔹در نهایت، این اقدام، فارغ از نیت سازندگان برنامه، نشان‌دهنده نیاز جدی به بازنگری در شیوه‌های برنامه‌سازی و برخورد با موضوعات حساس در رسانه‌ها است. رسانه ملی باید از مرزهای فرهنگ و اخلاق در جامعه آگاهی داشته باشد و با دقت بیشتری در انتخاب محتوای خود عمل کند. شوخی با موضوعاتی چون مرگ، که عمیقاً با احساسات و باورهای انسانی در ارتباط است، می‌تواند منجر به سوءتفاهم‌ها و ناراحتی‌های جدی شود و در نتیجه، رسانه باید از ایجاد فضایی که به‌جای آگاهی‌بخشی و سرگرمی، موجب نارضایتی و بی‌احترامی شود، اجتناب کند./چندثانی
