دلایل دیدار تاریخی نخست‌وزیر عراق با رئیس‌جمهور موقت سوریه در دوحه
دیدار نخست وزیر عراق با «محمد الشرع» بخشی از تلاش بغداد برای ایفای نقش موثر در نظم منطقه‌ای بعد از سقوط بشار اسد ارزیابی می‌شود.
اینکه دیدار در دوحه به هم‌راستایی عمیق‌تری منجر شود یا خیر، هنوز مشخص نیست. اما با توجه به اینکه منطقه در حال سازگار شدن با واقعیت سوریه پس از اسد است، دیپلماسی خاموشی که توسط قطر تسهیل می‌شود، می‌تواند آغازگر فصل جدیدی باشد.
سایت «امواج مدیا» در تحلیلی به بررسی دیدار نخست وزیر عراق و «احمد الشرع» رئیس جمهور موقت سوریه پرداخته که در ادامه آمده است.
لازم به ذکر است انتشار مقالات سایت‌های خارجی به معنای تایید محتوای آن توسط تابناک نیست.
یک دیدار دیپلماتیک با برنامه‌ریزی دقیق در دوحه، «احمد الشرع»، رئیس‌جمهور موقت سوریه و «محمد شیاع السودانی»، نخست‌وزیر عراق را برای نخستین‌بار از زمان سقوط دولت بشار اسد گرد هم آورد. این گفت‌و‌گو‌ها که تحت نظارت «شیخ تمیم بن حمد آل ثانی»، امیر قطر، برگزار شد، لحظه‌ای تاریخی نه‌تنها برای روابط عراق و سوریه، بلکه برای چشم‌انداز منطقه‌ای پس از اسد به شمار می‌رود.
در حالی که الشرع از زمان به‌دست گرفتن قدرت در اوایل سال جاری، از چندین پایتخت عربی حوزه خلیج فارس بازدید کرده، دیدار با السودانی نخستین ملاقات او با رهبری عراق و همچنین نخستین دیدار سطح بالا با یکی از متحدان کلیدی ایران است. اهمیت این دیدار نه تنها در جنبه نمادین آن، بلکه در محتوایش نهفته است: آغازی برای تلاش‌های سوریه به منظور برقراری دوباره ارتباط با بازیگرانی که پیش‌تر بخشی از حوزه نفوذ استراتژیک آن بودند.
سازگاری با واقعیت‌های جدید
به گفته منابع سیاسی آگاه از مذاکرات، دو رهبر گفت‌و‌گو‌های جامعی درباره امنیت منطقه‌ای، کنترل مرز‌ها و مقابله با تروریسم انجام دادند—چالش‌های مشترکی که همچنان مناطقی در امتداد مرز‌های عراق و سوریه را بی‌ثبات می‌کنند.
هر دو دولت بر این باورند که منافع مشترکی در بازسازی هماهنگی‌ها وجود دارد، به‌ویژه در شرایطی که دینامیک‌های منطقه‌ای در حال تغییر و اتحاد‌های گذشته در حال بازنگری هستند
هر دو دولت بر این باورند که منافع مشترکی در بازسازی هماهنگی‌ها وجود دارد، به‌ویژه در شرایطی که دینامیک‌های منطقه‌ای در حال تغییر و اتحاد‌های گذشته در حال بازنگری هستند.
منابع مطلع که نخواستند نامشان فاش شود، اعلام کردند که یکی از ملموس‌ترین نتایج این دیدار، توافق برای بازگشایی گذرگاه‌های رسمی مرزی بوده است؛ اقدامی که انتظار می‌رود تجارت را تسهیل کرده و زمینه‌ساز همکاری اقتصادی دوباره بین دو کشوری باشد که از دیرباز به واسطه جغرافیا، تاریخ و منافع امنیتی مشترک به هم گره خورده‌اند. وب‌سایت Amwaj.media نتوانسته به‌طور مستقل این ادعا را تأیید کند.
گذرگاه‌های مرزی عراق و سوریه
در تحولی قابل توجه، «سودانی» دعوت‌نامه‌ای رسمی برای «شرع» فرستاد تا در نشست آینده اتحادیه عرب که قرار است ماه آینده در بغداد برگزار شود، شرکت کند. در صورت پذیرش این دعوت، این نخستین حضور سوریه در چنین نشستی از زمان سقوط «اسد» در اواخر سال گذشته خواهد بود. اسد در ماه مارس برای شرکت در نشست اضطراری عربی درباره فلسطین به عربستان سفر کرده بود. همچنین قابل توجه است که اسد تنها از سال ۲۰۲۳ و پس از تعلیق ۱۲ ساله، مجدداً در نشست‌های اتحادیه عرب شرکت کرده است—بخشی از این بازگشت به لطف فشار‌های عراق بوده است.
نقش قطر در میزبانی این نشست، از سوی هر دو طرف به‌طور غیرعلنی تحسین شده است. در حالی که دوحه یکی از منتقدان سرسخت دولت اسد بود، رویکرد دیپلماتیک فعلی‌اش واقع‌گرایانه‌تر است—متمرکز بر تسهیل گفت‌و‌گو و تقویت ثبات منطقه‌ای. تلاش‌های این کشور ثروتمند خلیج فارس برای تسهیل گفت‌و‌گو‌های عراق و سوریه، نقش فزاینده قطر را به‌عنوان برگزارکننده مذاکرات دشوار در نظم پراکنده عربی نشان می‌دهد.
برای رهبری جدید سوریه، دیدار با نخست‌وزیر عراق تلاشی است برای گسترش دایره تعامل فراتر از پادشاهی‌های خلیج فارس—و برقراری ارتباط با بازیگران عربی که پیوند‌های عمیق امنیتی و سیاسی با تهران دارند.
در حالی که دولت جدید سوریه در پیگیری روابط با متحد روسی اسد، رویکردی عمل‌گرایانه در پیش گرفته، روابط با ایران تیره شده است: ماه‌ها پس از سقوط دولت قبلی در دمشق، سفارت ایران همچنان بسته مانده است
در حالی که دولت جدید سوریه در پیگیری روابط با متحد روسی اسد، رویکردی عمل‌گرایانه در پیش گرفته، روابط با ایران تیره شده است: ماه‌ها پس از سقوط دولت قبلی در دمشق، سفارت ایران همچنان بسته مانده است. در همین حال، دولت تحت رهبری «شرع» به طور قابل توجهی ورود تمامی شهروندان ایرانی از جمله زائرانی را که مدت‌ها برای زیارت حرم حضرت زینب (س) به حومه جنوبی دمشق سفر می‌کردند، ممنوع کرده است.
گذشته‌ای پرتنش
برای بغداد، تعامل با «شرع» فرصتی است برای شکل دادن به مسیر بازگشت سوریه به عرصه سیاست منطقه‌ای، در حالی که دغدغه‌های امنیتی خود را نیز حفظ می‌کند. با این حال، تحولات داخلی عراق ابعاد مهمی دارد که «سودانی» را ناچار به اتخاذ موضعی متعادل و دشوار می‌سازد.
چهره‌های برجسته شیعه و همچنین گروه‌های مسلح مورد حمایت ایران به‌روشنی نشان داده‌اند که هیچ‌گونه تمایلی به رئیس‌جمهور موقت سوریه ندارند. «شرع» به‌خوبی به این معروف است که در دهه ۲۰۰۰ به القاعده در عراق پیوست. این گروه تندروی سنی پس از حمله آمریکا به عراق، با نیرو‌های خارجی و دولت عراق جنگید و حملات متعددی را علیه شیعیان انجام داد.
اگرچه القاعده هرگز مسئولیت بمب‌گذاری سال ۲۰۰۶ در حرم عسکریین در سامرا—یکی از مهم‌ترین اماکن زیارتی شیعیان—را بر عهده نگرفت، مقامات عراقی این گروه را عامل آن حادثه می‌دانند که موجی از تنش‌های فرقه‌ای را در سراسر عراق به راه انداخت. در آن زمان، جورج بوش رئیس‌جمهور وقت آمریکا صراحتاً اعلام کرد: «کاملاً روشن است—حداقل شواهد نشان می‌دهد—که بمب‌گذاری در این حرم نقشه‌ای از سوی القاعده بود، با هدف برانگیختن خشونت فرقه‌ای.»
زمانی که جنگ سوریه در پی اعتراضات بهار عربی در سال ۲۰۱۱ آغاز شد، «شرع» به سوریه اعزام شد تا شاخه سوری القاعده، معروف به «جبهه‌النصره» را راه‌اندازی کند. مدت کوتاهی بعد، با ظهور داعش، او از ادغام با آن خودداری کرد و همین مسئله باعث شکاف میان این دو گروه تندرو شد. سال بعد، در ۲۰۱۴، نیرو‌های داعش بخش‌های وسیعی از شمال عراق را در یک حمله برق‌آسا تصرف کردند—و شمار زیادی از ایزدی‌ها، شیعیان و اهل سنت را کشتند یا آواره کردند—در حالی که «موصل» به‌عنوان پایتخت «خلافت» تحت رهبری ابوبکر البغدادی اعلام شد.
برای شفافیت، هر دو گروه «جبهه‌النصره» (که بعد‌ها به جبهه فتح‌الشام تغییر نام داد و اکنون در قالب هیئت تحریرالشام فعالیت دارد) و «داعش» در بسیاری از کشور‌ها و توسط سازمان‌های بین‌المللی، از جمله سازمان ملل و ایالات متحده، به‌عنوان سازمان‌های تروریستی شناخته شده‌اند.
زمانی که نیرو‌های داعش به‌سرعت به سمت جنوب عراق پیشروی می‌کردند، عالی‌ترین مرجع دینی شیعیان عراق—آیت‌الله العظمی سید علی سیستانی—با صدور فتوایی دینی از مردان توانمند خواست تا برای دفاع از دولت عراق سلاح به دست گرفته و وارد یک جنگ مقدس شوند. نهادی که برای سازمان‌دهی ده‌ها هزار داوطلب شیعه تشکیل شد، با نام «الحشد الشعبی» یا نیرو‌های بسیج مردمی (PMU)، نقشی کلیدی در توقف پیشروی داعش و نهایتاً شکست آن ایفا کرد.
نیرو‌های بسیج مردمی عراق
واقعیت این است که «شرع» در سال ۲۰۱۶ ارتباط خود را با القاعده قطع کرده و در نهایت با گروه‌های مخالف سوری دیگر متحد شده و جبهه تحریر شام (HTS) را در سال ۲۰۱۷ تأسیس کرده است، اما این اقدام کمکی به رفع خصومت‌ها با گروه‌های مسلح شیعه عراقی و وابستگان سیاسی آنها نکرده است.
همچنین این نکته وجود دارد که برخی از نیرو‌های شیعه عراقی در جریان جنگ سوریه با نیرو‌های تندروی سنی در سوریه مبارزه کردند، به‌عنوان بخشی از مداخله تحت رهبری ایران در حمایت از اسد. در این زمینه، شهرت «شرع» در عراق حداقل در بهترین حالت لکه‌دار و در بدترین حالت خونین است، که این موضوع به موج اعتراضات کنونی نسبت به سفر احتمالی او به بغداد برای شرکت در نشست اتحادیه عرب افزوده است.
نگاهی به آینده
یک روز قبل از دیدار «سودانی» با «شرع» در دوحه، نماینده مجلس عراق، فالح الخزعلی—یکی از اعضای برجسته ائتلاف فتح—اعلام کرد: «ما مخالفت خود را با تبدیل بغداد به پناهگاه تروریست [ابو محمد]الجولانی اعلام می‌کنیم»، که اشاره به نام مستعار پیشین رئیس‌جمهور موقت سوریه داشت. ائتلاف فتح به‌طور برجسته توسط هادی عامری رهبری می‌شود، که متحد دیرینه ایران و فرمانده ارشد نیرو‌های بسیج مردمی (PMU) است.
یک روز قبل از دیدار «سودانی» با «شرع» در دوحه، نماینده مجلس عراق، فالح الخزعلی—یکی از اعضای برجسته ائتلاف فتح—اعلام کرد: «ما مخالفت خود را با تبدیل بغداد به پناهگاه تروریست [ابو محمد]الجولانی اعلام می‌کنیم»
در همین حال، یک روز قبل از این دیدار مهم در قطر، یک کانال تلگرامی که به گروه‌های شیعه حامی تهران نزدیک دانسته می‌شود، جزئیات ادعایی از بازداشت «شرع» در عراق در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۱ را منتشر کرد، جایی که او توسط نیرو‌های آمریکایی دستگیر و زندانی شد و سپس به مقامات محلی تحویل داده شد.
دیگر رهبران شیعه عراقی حمایت‌شده توسط تهران، درباره نظر خود نسبت به «شرع» بسیار صریح‌تر بوده‌اند، و این امر باعث شده که «سودانی» مجبور به اتخاذ رویکردی محتاطانه در مورد گام‌های بعدی خود شود—به‌ویژه از آنجا که عراق قرار است در نوامبر انتخابات پارلمانی برگزار کند.
در حالی که برخی از فراکسیون‌ها هم انگیزه‌ها و هم توانایی‌هایی دارند که می‌توانند نخست‌وزیر عراق را با اقداماتی که ممکن است دولت را غافلگیر کند، در وضعیت شرم‌آوری قرار دهند، «سودانی» توسط مجموعه‌ای از گروه‌ها و احزاب شیعه که به‌طور کلی با ایران هم‌راستا هستند به قدرت رسید—دینامیکی که ممکن است محدودکننده پیامد‌های منفی باشد.
در نهایت، اینکه دیدار در دوحه به هم‌راستایی عمیق‌تری منجر شود یا خیر، هنوز مشخص نیست. اما با توجه به اینکه منطقه در حال سازگار شدن با واقعیت سوریه پس از اسد است، دیپلماسی خاموشی که توسط قطر تسهیل می‌شود، می‌تواند آغازگر فصل جدیدی باشد—فصلی که کمتر توسط انزوا تعریف می‌شود و بیشتر با بازگشت محاسبه‌شده به تعاملات مشخص خواهد شد.
